فکر کردن چیست؟ نوشته دکترمازیارمیرمحقق وپژوهشگر

 

تفکر، به عنوان یکی از پیچیده‌ترین و عمیق‌ترین فرآیندهای ذهنی انسان، از آغاز تاریخ بشر تا کنون موضوعی بوده که همواره ذهن اندیشمندان، فیلسوفان، روان‌شناسان و حتی متفکران دینی را به خود مشغول کرده است. در این مقاله به بررسی جامع انواع تفکر، تاریخچه آن، ابعاد مختلف تفکر، و مفهوم آن از دیدگاه‌های مختلف خواهیم پرداخت. همچنین پیشنهاداتی برای مدل‌های تفکر و چک‌لیستی برای تفکر ارائه می‌دهیم و در نهایت سخنان بزرگان در مورد تفکر و عواقب ناشی از عدم تفکر را بررسی خواهیم کرد. این مقاله با هدف ارائه یک منبع کامل و جامع درباره تفکر نوشته شده است.

## 1. معنای تفکر

### 1.1. تعریف تفکر

تفکر به معنای استفاده از ذهن برای پردازش اطلاعات، تحلیل، تفسیر، و ارزیابی آن‌هاست. تفکر فرآیندی است که شامل پردازش اطلاعات از طریق استدلال، تخیل، حل مسئله و تصمیم‌گیری می‌شود. تفکر به انسان اجازه می‌دهد تا از تجربیات خود یاد بگیرد، اطلاعات جدید را با اطلاعات قبلی ترکیب کند و به درک عمیق‌تر و جامع‌تری از جهان برسد.

### 1.2. تفکر از دیدگاه کتب الهی

در کتب الهی، تفکر به عنوان یکی از وظایف اصلی انسان مطرح شده است. قرآن کریم، به طور مکرر انسان‌ها را به تفکر و تعقل دعوت می‌کند. در آیات متعددی، خداوند از انسان‌ها می‌خواهد که در مورد آیات الهی، خلقت جهان، و زندگی خود تأمل و تفکر کنند. به عنوان مثال، در سوره آل عمران، آیه 191، آمده است: “الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ”. در تورات و انجیل نیز تفکر به عنوان ابزاری برای شناخت خدا و نزدیکی به او تأکید شده است.

### 1.3. تفکر در فلسفه

در فلسفه، تفکر به عنوان یک فعالیت ذهنی خودآگاه مورد بررسی قرار می‌گیرد. فلاسفه از دوران باستان تا دوران معاصر به بررسی ماهیت تفکر، نحوه عملکرد آن، و تأثیرات آن بر زندگی انسان پرداخته‌اند. از سقراط تا کانت، تفکر به عنوان ابزار اصلی دستیابی به حقیقت و فهم جهان مورد تأکید قرار گرفته است.

## 2. تاریخچه تفکر

### 2.1. تفکر در دوران باستان

در دوران باستان، تفکر فلسفی با تلاش برای فهم جهان طبیعی و جایگاه انسان در آن آغاز شد. فلاسفه‌ای مانند سقراط، افلاطون و ارسطو اولین کسانی بودند که به تفکر به عنوان یک فعالیت ذهنی نظام‌مند و هدفمند پرداختند.

– **سقراط**: سقراط تفکر را به عنوان راهی برای دستیابی به حقیقت و فضیلت معرفی کرد. روش سقراطی که بر پایه پرسش و پاسخ استوار است، تلاش داشت تا از طریق پرسش‌های مداوم، فرد را به تفکر عمیق‌تر و در نهایت به خودآگاهی و شناخت بهتر از خود و جهان هدایت کند.

– **افلاطون**: افلاطون تفکر را به عنوان ابزاری برای دستیابی به جهان ایده‌ها و حقیقت مطلق می‌دانست. او معتقد بود که جهان محسوسات تنها یک نسخه ناکامل از جهان ایده‌هاست و تفکر راهی است برای رسیدن به درک این حقیقت مطلق.

– **ارسطو**: ارسطو به تفکر به عنوان فرآیندی تحلیلی و منطقی نگاه می‌کرد. او معتقد بود که تفکر به انسان کمک می‌کند تا از طریق استدلال و تحلیل به دانش و شناخت دقیق‌تری از جهان دست یابد.

### 2.2. تفکر در قرون وسطی

در قرون وسطی، تفکر تحت تأثیر شدید دین قرار گرفت. فلاسفه این دوران، مانند آگوستین قدیس و توماس آکویناس، تلاش کردند تا تفکر فلسفی را با آموزه‌های دینی ترکیب کنند.

– **آگوستین قدیس**: آگوستین معتقد بود که تفکر به انسان کمک می‌کند تا به خدا نزدیک شود و حقیقت الهی را درک کند. او بر این باور بود که تفکر انسان باید به سمت خداوند هدایت شود تا به شناخت حقیقی دست یابد.

– **توماس آکویناس**: توماس آکویناس نیز تلاش کرد تا فلسفه و دین را با هم تلفیق کند. او معتقد بود که عقل و ایمان می‌توانند در کنار هم برای رسیدن به شناخت حقیقی از خدا و جهان به کار گرفته شوند.

### 2.3. تفکر در دوره روشنگری

در دوره روشنگری، تفکر به عنوان ابزاری برای نقد و تجدیدنظر در باورهای سنتی و جستجوی حقیقت مستقل از دین مورد توجه قرار گرفت. این دوره با تأکید بر عقل‌گرایی و استفاده از تفکر منطقی و انتقادی برای بررسی مسائل همراه بود.

– **رنه دکارت**: دکارت با شعار معروف “می‌اندیشم، پس هستم”، تفکر را به عنوان اساسی‌ترین ویژگی وجود انسان معرفی کرد. او معتقد بود که تنها از طریق تفکر می‌توان به یقین دست یافت.

– **امانوئل کانت**: کانت بر اهمیت تفکر مستقل و استفاده از عقل برای بررسی مسائل اخلاقی و فلسفی تأکید داشت. او معتقد بود که انسان باید از “خودفکری” بهره بگیرد و به‌طور خودآگاه به بررسی مسائل بپردازد.

### 2.4. تفکر در دوران مدرن و معاصر

در دوران مدرن، با ظهور روان‌شناسی، جامعه‌شناسی، و علوم شناختی، تفکر به موضوعی میان‌رشته‌ای تبدیل شد. انواع مختلفی از تفکر، مانند تفکر منطقی، انتقادی، خلاقانه، و سیستمی، به طور گسترده مورد بررسی قرار گرفتند. همچنین، ظهور تکنولوژی‌های نوین و داده‌های بزرگ (Big Data) تأثیرات عمیقی بر نحوه تفکر انسان‌ها گذاشت.

## 3. انواع تفکر

### 3.1. تفکر منطقی

تفکر منطقی به معنای استفاده از اصول منطق برای تحلیل اطلاعات و رسیدن به نتایج معتبر است. این نوع تفکر شامل استدلال قیاسی (Deductive Reasoning) و استدلال استقرایی (Inductive Reasoning) است.

– **استدلال قیاسی**: در این نوع استدلال، نتیجه‌ای از مقدمات کلی و درست به دست می‌آید. برای مثال، “همه انسان‌ها فانی هستند. سقراط انسان است. پس سقراط فانی است.”

– **استدلال استقرایی**: در استدلال استقرایی، نتیجه از مشاهدات جزئی به دست می‌آید و به یک نظریه یا قاعده کلی منجر می‌شود. برای مثال، “خورشید امروز طلوع کرد. خورشید دیروز هم طلوع کرد. پس خورشید هر روز طلوع می‌کند.”

### 3.2. تفکر انتقادی

تفکر انتقادی شامل تحلیل دقیق اطلاعات، ارزیابی مستندات، و بررسی تمامی جوانب یک موضوع است. این نوع تفکر به فرد کمک می‌کند تا اطلاعات را به‌طور منصفانه و بدون تعصب بررسی کرده و به نتیجه‌گیری صحیحی دست یابد.

– **مهارت‌های تفکر انتقادی**: شامل تحلیل، تفسیر، ارزیابی، استنباط، توضیح و خودتنظیمی است. این مهارت‌ها به فرد کمک می‌کند تا از اطلاعات موجود بهترین استفاده را ببرد و به نتایج دقیق‌تری دست یابد.

### 3.3. تفکر خلاقانه

تفکر خلاقانه به معنای توانایی تولید ایده‌های نو و راه‌حل‌های جدید برای مسائل است. این نوع تفکر بیشتر بر استفاده از تخیل و توانایی دیدن جهان از دیدگاه‌های جدید تمرکز دارد.

– **تکنیک‌های تفکر خلاقانه**: شامل برین‌استورمینگ (Brainstorming)، نقشه‌کشی ذهنی (Mind Mapping)، و تکنیک شش کلاه فکری ادوارد دوبونو (Six Thinking Hats) است.

### 3.4. تفکر استراتژیک

تفکر استراتژیک به معنای برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری برای دستیابی به اهداف بلندمدت است. این نوع تفکر شامل تحلیل محیط، ارزیابی منابع، شناسایی فرصت‌ها و تهدیدها، و انتخاب بهترین مسیر برای رسیدن به اهداف است.

– **تفکر استراتژیک در مدیریت**: در مدیریت، تفکر استراتژیک به معنای تحلیل و برنامه‌ریزی برای دستیابی به اهداف سازمانی است. این نوع تفکر به مدیران کمک می‌کند تا تصمیمات بلندمدت و پایدار بگیرند.

### 3.5. تفکر سیستمی

تفکر سیست

می به معنای بررسی مسائل به عنوان بخشی از یک سیستم بزرگ‌تر و تحلیل روابط بین اجزای مختلف آن است. این نوع تفکر به فرد کمک می‌کند تا مسائل را در یک بستر وسیع‌تر و با در نظر گرفتن تعاملات بین اجزا تحلیل کند.

– **تفکر سیستمی در مدیریت**: در مدیریت، تفکر سیستمی به معنای بررسی سازمان به عنوان یک کل و در نظر گرفتن تأثیرات تصمیمات بر سایر بخش‌های سازمان است.

### 3.6. تفکر انعکاسی

تفکر انعکاسی (Reflective Thinking) به معنای تفکر درباره خود فرآیند تفکر است. این نوع تفکر به فرد کمک می‌کند تا درباره تجربه‌های خود فکر کند، از آن‌ها یاد بگیرد، و در آینده تصمیمات بهتری بگیرد.

– **تفکر انعکاسی در آموزش**: در آموزش، تفکر انعکاسی به دانش‌آموزان کمک می‌کند تا درباره تجربه‌های یادگیری خود فکر کنند و راه‌هایی برای بهبود فرآیند یادگیری خود پیدا کنند.

## 4. ابعاد تفکر

### 4.1. بعد شناختی

بعد شناختی تفکر شامل فرآیندهای ذهنی است که برای پردازش اطلاعات، یادگیری، و استفاده از دانش برای حل مسائل به کار می‌رود. این بعد شامل حافظه، استدلال، تحلیل، و توانایی پردازش اطلاعات است.

– **حافظه**: حافظه نقش مهمی در تفکر دارد، زیرا اطلاعات گذشته را در دسترس قرار می‌دهد تا بتوان از آن‌ها در فرآیندهای تفکر استفاده کرد.

– **استدلال**: استدلال به معنای استفاده از اطلاعات موجود برای رسیدن به نتایج معتبر و دقیق است. این فرآیند شامل تحلیل و ترکیب اطلاعات برای ایجاد استنتاج‌های منطقی است.

### 4.2. بعد عاطفی

بعد عاطفی تفکر به تأثیر احساسات و عواطف بر فرآیندهای تفکر اشاره دارد. احساسات می‌توانند بر تصمیم‌گیری‌ها، ارزیابی‌ها، و حتی نحوه پردازش اطلاعات تأثیر بگذارند.

– **تأثیر احساسات بر تفکر**: احساسات می‌توانند فرآیندهای تفکر را تحت تأثیر قرار دهند، به عنوان مثال، اضطراب ممکن است باعث کاهش تمرکز و توانایی حل مسئله شود، در حالی که خوش‌بینی می‌تواند باعث افزایش خلاقیت شود.

### 4.3. بعد اجتماعی

بعد اجتماعی تفکر به تأثیر روابط اجتماعی و فرهنگی بر تفکر فرد اشاره دارد. این بعد شامل تأثیرات محیط اجتماعی، فرهنگ، تربیت، و تعاملات بین فردی بر نحوه تفکر و تصمیم‌گیری است.

– **تفکر اجتماعی**: تفکر اجتماعی به معنای در نظر گرفتن تأثیرات اجتماعی و فرهنگی بر تفکر است. این نوع تفکر به فرد کمک می‌کند تا مسائل را از دیدگاه‌های مختلف بررسی کند و تأثیرات اجتماعی را در تصمیمات خود مد نظر قرار دهد.

### 4.4. بعد اخلاقی

تفکر اخلاقی به بررسی مسائل از دیدگاه ارزش‌ها و اصول اخلاقی و تلاش برای یافتن پاسخ‌های اخلاق