شیوهٔ های کُدگذارى ابزاری برای  گردآورى اطلاعات

کُدگذارى در جاهاى مختلف مورد استفادهٔ محقق قرار مى‌گیرد؛ مثلاً در تحقیقات و مطالعات کتابخانه‌اى براى خلاصه کردن اطلاعات و صرفه‌جویى در وقت در هنگام فیش‌برداری، از روش کُدگذارى استفاده مى‌شود. در اینجا محقق سعى مى‌کند به جاى آنکه در همهٔ فیش‌ها مشخصات کامل یک اثر را بنویسد.

در اینجا منظور از کُدگذارى اختصاص دادن شماه یا عددى خاص به هر یک از اقلام مندرج در ابزار گردآورى اطلاعات اعم از صفحات، سؤالات، گزینه‌ها و … است تا به کمک آن امکان انتقال اطلاعات به رایانه فراهم آید.براى سهولت کار و صرفه‌جویى در هزینه‌ها و فرصت‌ها، بهتر است محقق ابزار طراحى شدهٔ خود را قبل از اجرا و تکثیر و چاپ، کُدگذارى نماید. وى براى کُدگذارى اقلام پرسشنامه باید با یک نفر متخصص در امور پانچ و رایانه مشورت نماید و ضمن بیان و توضیح اهداف و روش کار خود ابزار طراحى شده را به رؤیت او برساند تا با اطمینان کامل از حیث اختصاص کُدهاى مناسب و کافی، نسبت به تکثیر و چاپ آن اقدام کند. البته نتایج مرحلهٔ پیش‌آزمون ابزار نیز مى‌تواند به محقق براى اصلاح عملیات کُدگذارى کمک کند.

آنچه که باید دانشجویان و محققان در زمان طراحى پرسشنامه و قبل از اجراى عملیات میدانى کُدگذارى بدانند عبارتند از:

۱. پرسشنامه: هر پرسشنامه باید داراى شماره و کُد ویژه باشد.

۲. منطقه و ناحیه: اگر پرسشنامه در سطح منطقه وسیعى اجرا مى‌شود و جامعه مورد مطالعه از گستردگى جغرافیایى برخوردار است، باید به هر یک از واحدهاى تقسیمات جغرافیایى (استان، شهرستان یا بخش و …) که ویژه‌اى اختصاص داده شود.

۳. صفحات: هر یک از صفحات پرسشنامه باید کد اختصاصى داشته باشد که ترکیبى از شماره پرسشنامه و شماره صفحه خواهد بود.

۴. سؤالات: هر یک از سؤالات به کُد نیاز دارند؛ ولى شماره ترتیب سؤال نقش کُد را ایفا مى‌کند.

۵. گزینه‌ها: گزینه‌هاى مربوط به پاسخ‌هاى احتمالى که در مقابل یا ذیل هر سؤال درج مى‌شود، نیاز به کُدگذارى دارد.

۶. ستون کُد پاسخ‌ها: این ستون اگرچه پس از پایان کار تکمیل پرسشنامه و ابزار گردآورى اطلاعات کُدگذارى مى‌شود، ولى در سؤالاتى که داراى چند گزینه بوده، هر گزینه داراى گزینه‌هاى بلى و خیر است، باید به تعداد گزینه‌هاى اصلی، طشتک ویژه در ستون مقابل سؤال پیش‌بینى شود. این طشتک‌ها از بالا به پایین نیاز به کُدگذارى دارند که این کار باید قبل از چاپ و تکثیر و اجراى پرسشنامه انجام پذیرد.

یک نمونه رایج از انواع کدینگ و کدهای مزبور را برای اطلاع بیشتر در فرم پرسشنامه به شرح ذیل می باشد:

۱. مسیر رفتاری شما کدامیک از حالات زیر بوده است؟

 جامعه عشایرى به شهر

عشایر به روستا

  روستا به شهر

  شهر به روستا

شهر به شهر

شهربه کشور

کشور به شهر و…

۲. مهاجرت تا چه اندازه در بروز فقر و ندارى شما مؤثر بوده است؟

 ۱-خیلى زیاد

۲-زیاد

۳-کم

۴-خیلى کم

۵-تأثیر نداشته است

۳. کدامیک از عوامل زیر سبب مهاجرت شما بوده است؟

            ۱. کمبود درآمد     بلى         خیر

            ۲. بیکارى            بلی         خیر

            ۳. فقدان امنیت اجتماعى      بلی     خیر

            ۴. حوادث طبیعى  بلی    خیر

            ۵. کمبود خدمات   بلی     خیر

            ۶. تحقیر روستانشینى          بلی      خیر

اگر محقق نخواهد یا نتواند قبل از طراحى و اجراى پرسشنامه و کارت اقدام به کُدگذارى نماید، مى‌تواند پس از پایان کار گردآورى اطلاعات نسبت به کُذگذارى آن اقدام کند که در این صورت، کار پرزحمتى را متحمل خواهد شد. براى کُدگذارى باید ابتدا از پرسشنامه‌ها و کارت‌ها آغاز کند و به هر یک شماره و کد ویژه‌اى اختصاص دهد. سپس گزینه‌هاى مربوط به هر یک از سؤالات را کدگذارى نماید. براى این کار باید یک تابلوى راهنما یا کلید پیش‌بینى کند که بداند به هر یک از گزینه‌ها چه کُدى را باید اختصاص دهد. پس از آن براى انتقال کُدها به رایانه و پانچ داده‌ها نیازمند عملیات دیگرى است که در بحث مربوط به استخراج اطلاعات به شیوه ماشینى به آن اشاره خواهد شد.

بازبینى و کُدگذارى اطلاعات گردآورى شده

پس از آنکه ابزار گردآورى اطلاعات جمع‌آورى شد، محقق باید کار بازبینى و کنترل آن را انجام دهد. بطورکلى هدف اصلى مرحلهٔ بازبینى و کنترل، اطمینان از حُسن اجراى عملیات میدانى و نیز اعمال اصلاحات لازم است.

پس از این اقدام، محقق باید نسبت به کُدگذارى پاسخ‌ها اقدام کند. کُدگذارى پاسخ‌ها کارى بسیار ظریف و دقیق است؛ بنابراین، اگر محقق مى‌خواهد از گروه یا فرد دیگرى بعنوان کُدگذار استفاده کند، باید به آنها آموزش لازم را بدهد و بر کار آنها دائماً نظارت نماید. اگر این افراد از تجارب قبلى در این کار برخوردار باشند، بر دقت و سرعت کُدگذارى افزوده خواهد شد. در کُدگذارى پاسخ‌ها باید دقت شود که ارقام به گونه‌اى در محل خود قرار داده شوند که پانچیست بتواند بدون خستگى و خطاى چشم و نظایر آن، اطلاعات را وارد رایانه نماید. در مورد پاسخ‌ها مواردى وجود دارد که بدون جواب مى‌ماند یا در پاسخ آنها تناقض وجود دارد یا پاسخگو بیش از یک گزینه را جواب داده است. در اینگونه موارد و موارد مشابه کُدگذارى پاسخ‌ها مشکل مى‌شود. از این‌رو، محقق باید قبلاً نحوهٔ کُدگذارى و نیز کُد یا شمارهٔ اختصاصى اینگونه موارد را مشخص کند و به گروه کُدگذار آموزش لازم را بدهد و بر کار آنها نظارت نماید و به سؤالات و مشکلات آنها پاسخ دهد.

استخراج داده‌ها به شیوهٔ دستى

منظور از استخراج اطلاعات و داده‌ها به روش دستى آن است که محقق یا محققان براى هر یک از سؤالات پرسشنامه‌ها جداول ویژه‌اى در نظر گرفته، تک تک سؤال‌ها و پاسخ‌ها را در تمامى پرسشنامه‌ها بررسى نموده، پاسخ‌ها را به آنها منتقل نمایند و در پایان فراوانى و جداول توزیع مربوط به هر یک از آنها را تنظیم کنند.

استخراج داده‌ها به شیوهٔ دستى در سؤالات باز

در پاسخ به سؤالات باز پاسخگویان آزادى عمل دارند؛ از این‌رو، پرسشگر ناچار است اظهارات و اقدامات آنها را در پرسشنامه یا کارت مصاحبه و مشاهده ثبت و ضبط نماید. روش استخراج این‌گونه پاسخ‌ها بدین طریق است که ابتدا محقق جدول ویژه استخراج سؤال باز را تهیه مى‌نماید. سپس کلید پاسخ‌ها را به ترتیب ذیل یکدیگر ردیف و ثبت مى‌کند. پس از اتمام ثبت پاسخ‌ها، باید فراوانى پاسخ‌هاى مشابه را محاسبه و همراه با شمارهٔ پرسشنامه‌هاى مربوط در مقابل اولین ردیف از پاسخ‌هاى مشابه قید کند. اگر حجم کار کم باشد، مى‌تواند فرم استخراج مرحلهٔ دوم را نیز طراحى کند. در مرحلهٔ سوم محقق باید از روش خلاصه‌سازى استفاده کند و عناوین پاسخ‌هاى نزدیک به هم را در یک عنوان کلى‌تر ادغام کند تا بدین ترتیب تعداد پاسخ‌ها به حداقل ممکن تقلیل یابد. آنگاه تعداد فراوانى هر یک از آنها را با همدیگر جمع کند. در امر خلاصه‌سازى پاسخ‌ها، محقق باید به نکات زیر توجه داشته باشد:

۱. به هدف و فرضیه‌ها و سؤالات ویژه تحقیق توجه داشته باشد و پاسخ‌هاى غیرمربوط را حذف کند.

۲. پاسخ‌هاى خلاصه‌شده باید از همدیگر متمایز بوده، با هم تداخل نداشته باشند.

۳. عنوان کلى‌تر باید در برگیرندهٔ عناوین جزئى‌تر بوده، پاسخى از قلم بیفتد.

۴. گزینش عناوین کلى نباید آنقدر وسیع و فراگیر باشد که امکان سنجش و ارزیابى متغیرها و فرضیه‌هاى تحقیق فراهم نیاید.

۵. فراوانى‌هاى عناوین جزئى را با همدیگر جمع کند و مجموعه را بعنوان فراوانى عنوان کلى در نظر بگیرد.

استخراج داده‌ها به شیوهٔ دستى در سؤالات بسته

استخراج پاسخ اینگونه سؤالات برخلاف سؤالات باز نیاز به کار زیادى ندارد، بخصوص اگر ابزار از نوع استاندارد باشد، استخراج داده‌ها و تهیه جدول‌هاى مربوط ساده‌تر است. براى استخراج اینگونه سؤالات، جداول استخراج با توجه به نوع و تعداد گزینه‌هاى سؤالات طراحى مى‌شود. در اینجا محقق مى‌تواند جدول استخراج را براى هر طبقه از انواع گزینه‌ها تهیه کند و بدین ترتیب در زمان و امکانات صرفه‌جویى کند. البته اگر تعداد پرسشنامه‌ها زیاد باشد و محقق بخواهد شمارهٔ هر پرسشنامه را نیز در جدول استخراج ذکر کند، احتمالاً مجبور مى‌شود براى هر سؤال یک جدول استخراج ویژه طراحى کند. وقتى محقق جدول‌هاى استخراج را طراحى کرد، اقدام به نوشتن سؤال در بالاى جدول یا در هر یک از ردیف‌هاى جدول مى‌نماید. آنگاه پرسشنامه‌ها را مورد بازبینى قرار داده با توجه به پاسخ‌هاى داده شده، در محل گزینهٔ مربوط در جدول یک علامت قراردادى (بعلاوه، ضربدر و …) ثبت مى‌کند و در نهایت نسبت به شمارش علامت‌ها و تعیین تعداد آنها اقدام مى‌کند. تعداد علائم معرف تعداد فراوانى در هر یک از گزینه‌ها و نیز در رابطه با کل سؤال خواهد بود. آنگاه محقق مى‌تواند جدول توزیع فراوانى در درصدهاى توزیع را تنظیم کند.

بعد از استخراج پاسخ‌ها لازم است توزیع فراوانى آنها مشخص شود. در سؤالات کیفى و ارزشی، باید امتیاز هر یک معین گردد؛ از این‌رو، جدول توزیع فراوانى و امتیازبندى که براى کمّى کردن ارزش‌هاى کیفى سؤال مناسب است، تهیه مى‌شود و پس از لحاظ کردن ارزش عددى هر یک از درجات کیفى مى‌توان میانگین و وزن هر کدام را مشخص نمود

استخراج داده‌ها به شیوهٔ ماشینى

در پرسشنامه یا ابزار سنجش امکان وجود هر دو نوع سؤال باز و بسته وجود دارد.

استخراج داده‌ها به شیوهٔ ماشینى در سؤالات باز

براى استخراج سؤال‌هاى باز همانند روش دستی، باید ابتدا فهرستى از پاسخ‌هاى داده شده به هر سؤال را تهیه کرد. سپس باید هر کدام از پاسخ‌ها در حکم گزینه تلقى و کُدگذارى شود؛ بدین‌ترتیب، تابلوى راهنماى کُدگذارى فراهم مى‌شود. آنگاه محقق یا کُدگذار براساس کد راهنماى هر گزینه که در تابلو مشخص شده، به پاسخ‌هاى مربوط به هر پرسشنامه کُد مربوط را اختصاص مى‌دهد و در ستون حاشیه که اختصاص به کُد پاسخ‌ها دارد، در مقابل سؤال باز و بر روى طشتک مربوط به آن کُد گزینه را قرار مى‌دهد؛ بدین‌ترتیب، کُدگذارى سؤال باز با سایر سؤال‌هاى بسته پرسشنامه هماهنگ مى‌شود.

استخراج داده‌ها به شیوۀ ماشینى در سؤالات بسته

براى استخراج سؤالات بسته ابتدا باید سؤالات کُدگذارى شود. اگر کُدگذارى قبل از طراحى پرسشنامه و ابزار گردآورى اطلاعات انجام شده باشد، محقق یا کُدگذار صرفاً به کُدگذارى پاسخ‌ها خواهد پرداخت. ولى اگر کُدگذارى گزینه‌ها قبلاً انجام نشده باشد، ابتدا باید گزینه‌ها و صفحات و سایر اقلام مورد نیاز کُدگذارى شود و سپس نسبت به کُدگذارى پاسخ‌ها اقدام گردد.

Mazyar Mir consultant and analyst

مطالب دیگری که پیشنهاد میکنیم حتما بخوانید:

حقایق کارافرینی

آنچه که در مورد کارافرینی در هیچ کتابی نمی خوانیم( قسمت اول)

لمپنیسم کار آفرینی

تجربیات کارافرینی و ارتباط موثر

استارتاپ

 چهاردهمین دوره آموزشی لین استارتاپ

دانش  با درک مساوی  نیست ۴

ویژگیهای مشاور حرفه ای قسمت ششم 

 هفت ویژگی مدیران موفق 

کارگاه حرفه ای زبان بدن