تحلیل جمله امام حسین (ع) «اگر دین ندارید، آزاده باشید» نوشته دکترمازیارمیر

 

«اگر دین ندارید، آزاده باشید»

 

تحلیل فلسفی جملهٔ امام حسین (ع): «اگر دین ندارید، آزاده باشید»

چکیده

بعنوان یک محقق و پژوهشگر سالها است به این جمله فکر می کنم و به شدت معتقدم که برخی جملات فراتر از زمان و مکان خود ابراز شده اند و زمان

طولانی می طلبد تا به درک واقعی آن دست یافت.

قبل از هرچیز باید بگویم این جمله هم پس از 1400 سال دستخوش انحراف شده این جمله لااقل ندارد اما همه جا نوشته :

«اگر دین ندارید، لااقل آزاده باشید»

جمله ای که تحرف شد

 

این جمله کاملا غلط است و از معنی و مفهومی که امام حسین بدنبال آن بوده را هرگز برآورده ننموده و اساسا غلط است .ما در این مقاله به تحلیل عمیق

و چندبعدی یکی از معروف‌ترین جملات امم حسین بن علی (علیه‌السلام)، یعنی «اگر دین ندارید، آزاده باشید» می‌پردازد.

این جمله در زمینهٔ خاصی — روز عاشورا — بیان شده است؛ زمانی که امام حسین (ع) در مقابل لشکریانی قرار گرفته بود که ادعای دین داشتند ولی

اعمالشان از هر گونه اخلاق و عدالت دور بود. این تحلیل، سطح ظاهری جمله را فراتر رفته و آن را در قالب فلسفهٔ اخلاق، متافیزیک انسانی، وجود‌گرایی و

نظریه‌های مقاومت سیاسی واکاوی می‌کند.

با بهره‌گیری از دیدگاه‌های فلاسفهٔ قدیم و جدید اسلامی و غربی ما در این مقاله به این پرسش پاسخ می‌دهد که چرا و چگونه یک جملهٔ به ظاهر ساده،

می‌تواند دارای ابعاد گسترده فلسفی، هویتی و انقلابی باشد. نتیجه این است که این جمله نه تنها فقط یک تمثیل اخلاقی، بلکه یک تمثیل فلسفی-

معنوی است که در آن انسانیت در مقابل غربت، حقیقت در مقابل تظاهر، و آزادی در مقابل استبداد قرار می‌گیرد.

مقدمه

دیدگاه قدیمی و تاریخ گذشته پاسخگوی نیاز امروزی نبوده و نیست و شاید باید اینجا به این حدیث نگاهی دوباره داشته باشیم که می فرماید

 

الْیَوْمَ عَمَلٌ وَلا رُؤْیَةٌ، وَغَدًا رُؤْیَةٌ وَلا عَمَلٌ.
«امروز عمل است و [در] دیدن [حسابرسی] نیستو فردا دیدن است و عمل نیست.

(بحارالأنوار، ج 68، ص 314)

این حدیث به ما دقیقا یادآوری می‌کند که:

• اول . امروز فرصت عمل و تغییر است،
• دوم .اما فردا وقت تصمیم‌گیری و پاسخگویی است،
• سوم  .پس در حال حاضر زندگی کن و از فرصتش بهره ببر.

در فرهنگ اسلامی، به ویژه در متون شیعه، سخنان ائمه (علیهم‌السلام) اغلب دارای لایه‌های چندگانه و بسیار متفاوتی بوده و معنایمتفاوتی هم دارند.

مصداق عسل برای شیره کشنده و خطرناک است . اما به نظر نویسنده این لایه‌ها شاید شامل موارد زیر باشند:

– سطح عام- برای مردم عادی،
– *سطح علمی- برای دانشمندان و فرهیختگان
– **سطح فلسفی و معنوی – برای اهل تأمل و تفکر عمیق و مضاعفاست.

بخش نخست

اگر دین ندارید، آزاده باشید

به نظر می رسد که جملهٔ «اگر دین ندارید، آزاده باشید» از ان دست جملاتی است که بیش از یک مقاله و کتاب برای پایش آن زمان نیاز دارد. این جمله در

زمانی  بسیار حساس و سرنوشت بیان شد که امام حسین (ع) در مقابل لشکریان یزید قرار داشت که بیشتر آنها

خود را ظاهرا مانند خوارج یک مسلمان واقعی و تمام عیار می‌دانستند، اما اقدام به قتل او و یارانش کردند. این تضاد بین ادعای دینی و عمل غیراخلاقی،

زمینهٔ بروز این جملهٔ فلسفی را فراهم کرد.

هدف این مقاله، تحلیل فلسفی-متافیزیکی این جمله از منظر اخلاق، وجود، آزادی و مقاومت است. در اینجا، این جمله به عنوان یک تمثیل فلسفی، نمادی

از تقابل عمیق بین انسانیت و غربت، حقیقت و زورمندی، واقعیت و تظاهر در نظر گرفته می‌شود.

دوم

آزادی به عنوان ذات انسانی و ضرورت وجودی

۲.۱. آزادی در فلسفهٔ وجود‌گرایانه

در فلسفهٔ وجود‌گرایانه، به ویژه در نظریه‌های ژان-پل سارتر، آزادی نه فقط یک وضعیت اجتماعی، بلکه یک واقعیت وجودی است. سارتر در «وجود و

هلاکت» (L’Être et le Néant) معتقد است که «وجود قبل از ماهیت است»؛ یعنی انسان ابتدا وجود دارد، سپس خود را تعریف می‌کند. این نوع از آزادی،

شامل تصمیم‌گیری‌های اخلاقی و شخصی است که فرد با آگاهی از وجود خود انجام می‌دهد.

امام حسین (ع) با بیان این جمله، در واقع به این موضوع اشاره دارد که هر فردی، چه دین داشته باشد و چه نه، دارای یک ذهنیت فطری و آزاد است که

باید در برابر ظلم و نادرستی ایستادگی کند. این آزادی، در فلسفهٔ وجودی، نه تنها مسئولیت‌زا است، بلکه یک الزام وجودی نیز هست.

۲.۲. آزادی فطری در فلسفهٔ اسلامی**

در متون فلسفی اسلامی، به ویژه در آثار ابن سینا و ملاصدرا، انسان به عنوان موجودی دارای «عقل فعال» و «روح ناطقه» مطرح می‌شود. این نوع از عقل،

انسان را قادر می‌سازد تا به طور فطری به بعضی از اصول اخلاقی دست یابد. این نظریه، به «اخلاق فطری» مشهور است که در آن، حتی بدون دین، فرد

قادر به تشخیص امر صحیح از غلط است.

امام حسین (ع) با این جمله، در واقع به این فطرت اخلاقی اشاره دارد و دعوت می‌کند که فرد، حتی بدون ایمان به نظام دینی، باید به انسانیت خود وفادار

باشد.

سوم

اخلاق بدون دین: یک دیدگاه فلسفی

۳.۱. اخلاق عمومی و خاص

در فلسفهٔ اخلاق، اغلب دو نوع اخلاق مطرح می‌شود:

– **اخلاق خاص**: مبتنی بر امر دینی و تعالیم وحیانی.

– **اخلاق عام**: مبتنی بر عقل، فطرت و توافق اجتماعی.

امام حسین (ع) با این جمله، به اخلاق عام اشاره دارد. او معتقد است که حتی بدون ایمان به دین، باید اقداماتی مانند احترام به انسان، عدالت، و عدم

ظلم را در عمل دنبال کرد.

این دیدگاه با نظریهٔ «اخلاق فطری» در فلاسفهٔ اسلامی و همچنین با نظریهٔ «اخلاق کانتی» همخوانی دارد. ایمانوئل کانت در «فرمان قطعی» (Categorical

Imperative) معتقد است که فرد باید بر اساس اصولی که قابل تعمیم به تمام بشر هستند، عمل کند.

۳.۲. اخلاق وجودی و آگاهی از مرگ**

در فلسفهٔ هایدگر، آگاهی از مرگ و محدودیت وجودی، زمینهٔ شکل‌گیری یک اخلاق واقعی را فراهم می‌کند. امام حسین (ع) در موقعیتی که خود و یارانش

در آستانهٔ مرگ قرار دارند، با این جمله، یادآوری می‌کند که هر فردی باید در برابر مرگ و ظلم، آزادانه و با انسانیت ایستادگی کند.

این دیدگاه با مفهوم «وجود منفرد» در فلسفهٔ وجودی همخوانی دارد، که در آن هر فرد مسئول انتخاب‌های خود است، بدون توجه به نظام‌های اجتماعی

یا دینی.

چهارم

نظریهٔ مقاومت و اخلاق»

۴.۱. مقاومت به عنوان یک اخلاق فعال**

فلسفهٔ مقاومت از دورهٔ ضدّاستعماری و بعد از آن به یکی از مهم‌ترین مباحث فلسفهٔ سیاسی تبدیل شده است. این جمله امام حسین (ع)، نمونه‌ای از

مقاومت اخلاقی است که در آن فرد، بدون اسلحهٔ نظامی، با یک اخلاق فلسفی و یک حرکت نمادین، در برابر یک نظام ظالم قرار می‌گیرد.

این دیدگاه با نظریه‌های فرجام‌گرایانهٔ فرانتس فانون و چه‌گوئه‌وارا هم‌خوانی دارد که در آن، مقاومت نه تنها یک عمل سیاسی، بلکه یک اخلاق فلسفی

است.

۴.۲. اخلاق نمادین و ایستادگی

این جمله، بیش از یک دعوت به رفتار، یک نماد است. در فلسفهٔ زبان و نماد، نمادها دارای قدرت تأثیرگذاری بیشتری از کلام مستقیم هستند. امام حسین

(ع) با این جمله، یک نماد اخلاقی-فلسفی ایجاد می‌کند که هنوز در فرهنگ‌های مختلف قابل درک است.

پنجم

نتیجه‌گیری نهایی

جملهٔ «اگر دین ندارید، آزاده باشید» از منظر فلسفی، یک دعوت به بازگشت به فطرت انسانی، آزادی ذاتی، و اخلاق وجودی است. این جمله، نه تنها یک امر

اخلاقی، بلکه یک تمثیل فلسفی است که در آن انسان به عنوان یک موجود آزاد، مسئول و موجودیتی با ارزش، در برابر ظلم و جهل دعوت به مقاومت

می‌شود.

این جمله، با تلفیقی از فلسفهٔ اخلاق، متافیزیک انسانی، و فلسفهٔ سیاسی، یکی از عمیق‌ترین اظهارات فلسفی در متون شیعی محسوب می‌شود که تا

امروز، در فرهنگ‌های مختلف، الهام‌بخش انقلاب‌ها، نهضت‌ها و دفاع از حقوق انسان بوده است.

منابع

1. مجمع‌البحارین، علامه طباطبایی
2. الحوائج، ابن ماجه
3. الاحتجاج، احمد بن محمد الطبرسی
4. Heidegger, M. (1927). *Sein und Zeit*
5. Sartre, J.P. (1943). *L’Être et le Néant*
6. Fanon, F. (1961). *Les Damnés de la Terre*
7. Habermas, J. (1981). *The Theory of Communicative Action*
8. Foucault, M. (1978). *The History of Sexuality*
9. Kant, I. (1785). *Groundwork of the Metaphysics of Morals*
10. ابن سینا، *الشفاء*
11. ملاصدرا، *سفر چهارگانه*

نویسنده:
دکترمازیارمیر پژوهشگرفلسفه و سیاست